Kętrzyn położony jest na styku malowniczych Warmii i Mazur, w krainie zwanej kiedyś Prusami Dolnymi. Początkowo miasto nosiło historyczną nazwę Rastembork. W 1946 r. nadano mu nową nazwę Kętrzyn na cześć Wojciecha Kętrzyńskiego – XIX-wiecznego historyka walczącego z germanizacją Mazur, o którym mówi się, że „wrócił Mazury Polsce, a Polskę Mazurom”. Miasto słynie również z podziemnych tuneli. Sprawdźmy więc, jakie są tajemnice Kętrzyna.

Zamek krzyżacki został wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku. Ulokowano go na cyplu, otoczonym z trzech stron istniejącym wtedy Stawem Młyńskim, w południowo-zachodniej części miasta. Zamek składał się z  trzech skrzydeł wzniesionych z cegły na kamiennej podmurówce, z których największe znaczenie reprezentacyjne miało skrzydło północne. Mieściły się w nim refektarz, kaplica oraz mieszkania prokuratora – krzyżackiego urzędnika. Pozostałym dwóm skrzydłom nadano funkcje gospodarcze. Zorganizowano w nich m. in. kuchnię, browar, młyn, spiżarnię, prochownię, kaplicę, a także więzienie.

Z czasem zamek został otoczony murami z trzeba basztami i bramą wjazdową od strony miasta, których fragmenty zachowały się do dziś. Od innych warowni krzyżackich zamek w Kętrzynie różnił się  brakiem charakterystycznej wieży oraz przedzamcza.

Historia nie obeszła się z zamkiem łaskawie, był wielokrotnie przebudowywany a w 1945 r. został doszczętnie spalony. Na wzór pierwotnego, gotyckiego kształtu zrekonstruowano go  na podstawie rycin dopiero w latach 1962 – 1967.

Dziś kętrzyński zamek krzyżacki należy do znanego w Polsce Szlaku Zamków Gotyckich, obejmujących 12 gotyckich zamków zlokalizowanych na terenie Warmii, Mazur, Powiśla i Kaszub. W okresie letnim na dziedzińcu zamku odbywają się koncerty i jarmarki. Najbardziej znany jest organizowany w lipcu Średniowieczny Jarmark świętego Jakuba.

Kętrzyńska siedziba dawnej loży masońskiej to neogotycki budynek powstały na miejscu dawnej fosy w latach 1860-1864. Bryła budynku i wystrój architektoniczny elewacji inspirowany był późnym gotykiem angielskim i nawiązuje do ówczesnej mody w architekturze europejskiej. Jednopiętrowy, stosunkowo niewielki, gmach zbudowano na planie prostokąta. Zdobią go cztery ośmioboczne wieżyczki oraz pięcioboczny ryzalit (występ w elewacji budynku) z klatką schodową.

Masoneria jako ruch społeczny działała w Kętrzynie pod nazwą Drei Thore des Tempels, czyli Trzy bramy Świątyni i wchodziła w skład Wielkiej Loży Narodowej Państwa Pruskiego. Rozpoczęła działalność w 1818 r. i funkcjonowała do lat 30. XX wieku, kiedy to rozwiązano ją na mocy decyzji władz III Rzeszy. Majątek przejęło miasto.

Obecnie w loży znajduje się siedziba Stowarzyszenia dla Porozumienia Polsko-Niemieckiego zrzeszającego przedwojennych polskich i niemieckich mieszkańców Kętrzyna. Budynek zaadaptowano także na filię Miejskiej Biblioteki Publicznej oraz herbaciarnię.

Naprzeciwko miejskiego ratusza ustawiona jest Ławeczka z Kętrzyńskim, czyli jak nazwa wskazuje, przedstawiająca Wojciecha Kętrzyńskiego. Był to jeden z obrońców polskości na Mazurach za czasów istniejącego tutaj państwa niemieckiego. Urodził się w 1838 roku w Giżycku jako syn pruskiego żandarma i w tym mieści spędził dzieciństwo. Nazwa Kętrzyn został więc tak naprawdę nadana w wyniku urzędniczej pomyłki nie temu miastu co trzeba. Po śmierci ojca Wojciech Kętrzyński trafił do domu sierot w Poczdamie, został ewangelikiem i pisał patriotyczne wiersze pruskie. I nagle w wieku osiemnastu lat otrzymał od siostry list, w którym napisała mu, że ich rodzina ma polskie korzenie.

To zmieniło o 180 stopni światopogląd Kętrzyńskiego. Odszukał swoje prawdziwe nazwisko i choć na razie znał tylko kilkanaście słów po polsku, szybko zaczął angażować się w obronę tego języka przed germanizacją. Ale na tym nie poprzestał. W 1863 roku wziął udział w Powstaniu Styczniowym, za co odsiedział wyrok w twierdzy w Kłodzku. Po wyjściu władze pruskie obiecywały mu posadę na uniwersyteckiej katedrze historii w Królewcu za wyparcie się polskości. Kętrzyński jednak się nie zgodził i wyjechał do Lwowa. Tam pracował w Zakładzie im. Ossolińskich, zmarł w 1918 roku i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.

Kościół został wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku, tak jak zamek, z którym był połączony podziemnym tunelem, stanowiącym dziś tajemnice Kętrzyna. Do dziś jest jednym z nielicznych w Polsce zabytków łączących funkcje sakralne z obronnymi i najlepiej zachowanym kościołem obronnym na Mazurach. Pierwotnie zakładano, że będzie do budynek składający się z jednej nawy, ale na przełomie XIV i XV w. kościół gruntownie przebudowano na świątynię trzynawową. Po pożarze w 1500 r. dobudowano prezbiterium. Jest ono odchylone w stosunku do osi nawy głównej, co jest osobliwością architektoniczną na skalę europejską.

Niewątpliwą atrakcją bazyliki są też sklepienia kryształowe pochodzące z 1515 r., zabytkowa ambona z 1594 r. oraz organy z 1721r. W przeszłości kościół pełnił również rolę więzienia dla księży. Pozostałością po tych czasach są dwie pojedyncze cele więzienne znajdujące się w przyziemiu wieży zachodniej. Podchórze bazyliki przekształcone zostało na salkę muzealną z dokumentacją fotograficzną przedstawiającą przedwojenny wygląd kościoła. W zbiorach kościoła znajdują się też obrazy św. Marcina i św. Tomasza. W okresie letnim z wieży kościoła podziwiać można panoramę Kętrzyna i okolic.

Obok bazyliki znajduje się powstały w 1480 r. kościół św. Jana. Pierwotna kaplica cmentarna w połowie XVI w. została zaadaptowana na Szkołę Wielką, przygotowującą kandydatów na Uniwersytet w Królewcu. W 1817 r., kiedy szkoła otrzymała do dyspozycji nowy obiekt, w kaplicy przeprowadzono remont dostosowujący go do potrzeb świątyni. Budynek zwany był kościołem polskim gdyż początkowo odbywały się tam nabożeństwa dla mniejszości polskiej. Kościół do dnia dzisiejszego zachował ówczesny wygląd.

Ołtarz główny pochodzący z 1717 r. ozdobiony jest malowanymi na drewnie obrazami Ostatniej wieczerzy, Ukrzyżowania i Zmartwychwstania oraz rzeźbami św. Piotra i Jana. Uwagę przykuwa też barokowa ambona z 1730 r., ozdobiona scenami biblijnymi, a także drewniane sklepienie z 1817 r. Warto zwrócić uwagę na XVIII-wieczne organy, a przed wejściem do kościoła na pochodzące z 1843 r. dzwon i chrzcielnicę.

Mówiąc o atrakcjach miasta nie sposób nie wspomnieć również o podziemiach, skrywających tajemnice Kętrzyna. Część z nich to średniowieczne lochy jeszcze z czasów krzyżackich. Okazuje się, że kętrzyński zamek krzyżacki połączony był podziemnym tunelem z kościołem św. Jerzego. Tunel ten przebiegał wzdłuż dzisiejszej ul. Zjazdowej.

Jednak znacząca większość podziemi w Kętrzynie to pozostałości po II wojnie światowej. Na skarpie południowej cmentarza komunalnego zachowały się schron oraz tunel, którego wejście zasypano ze względów bezpieczeństwa. Na zachodniej skarpie znajdują się wejścia do schronów utworzonych na potrzeby jednego z głównych oddziałów niemieckiej Organizacji Todt, zajmującej się budową obiektów wojskowych.

Naprzeciw cmentarza komunalnego, na Rondzie Solidarności, znajdują się dwa powstałe w 1942 r. schrony obrony przeciwlotniczej. Oba są charakterystycznym przykładem budownictwa fortyfikacyjnego z okresu II wojny światowej: wybudowane na planie foremnego wielokąta, przedzielonego wewnątrz na dwie części, w znacznym stopniu zakopane w ziemi, o zaokrąglonych krawędziach.

Tajemnice kętrzyńskich podziemi nosi w sobie też budynek, w którym obecnie mieści się kawiarnia/pizzeria Maleńka. W latach powojennych dwukrotnie wizytę tutaj złożyli przedstawiciele polskiej służby bezpieczeństwa. Podobno w czasie wojny w tej kamienicy mieszkał wysoki rangą oficer Luftwaffe. I podobno ze swojego mieszkania miał podziemne przejście ewakuacyjne do tuneli. Polska bezpieka starała się znaleźć jakieś tajne dokumenty pozostawione przez niemieckich okupantów. Znaleziono nawet jaką klapę prowadzącą do piwnic, ale przejścia do systemu tuneli nie udało się zlokalizować. Do dziś kamienica kryj w sobie tajemnice Kętrzyna.