Żnin uważany jest za niepisaną stolicę Pałuk, regionu położonego na północnym krańcu historycznej Wielkopolski, między Notecią i Wełną. Pochodzenia nazwy miasta ‘Żnin’ natomiast, należy doszukiwać się w staropolskim słowie ‘żnieja’ (żniwa, żniwiarz), co wskazuje na rolniczy charakter okolic. W starożytności miejsce to leżało na słynnym szlaku handlowy wiodącym z Gdańska na południe Europy, czyli tzw. Szlaku Bursztynowym, mającym strategiczne znaczenie w rozwoju tej gałęzi gospodarki. 

Pierwsze wzmianki o Żninie, jako mieście, pochodzą z 1284 r. Położony na przesmyku między Jeziorami Żnińskim Dużym i Małym w czasach piastowskich – sprawował kontrolę nad przeprawą przez rzekę Gąsawkę i strzegł drogi w głąb państwa. W XV w. Żnin należał do większych miast Wielkopolski. Dziś jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej w województwie kujawsko-pomorskim i leży na Szlaku Piastowskim (trasa turystyczna łącząca miejsca będące spuścizną po panowaniu wczesnych Piastów) pomiędzy Gnieznem i Bydgoszczą. My udajemy się śladem największych atrakcji Żnina.

Najbardziej charakterystyczną budowlą dzisiejszego Żnina jest gotycka wieża ratuszowa stojąca pośrodku rynku. Jest jednym z nielicznych w Polsce obiektów mających u podstawy kształt czworoboku, a w górnej kondygnacji przechodzących w ośmiobok, a także jedną z nielicznych, zachowanych w Wielkopolsce, budowli miejskich z czasów średniowiecza. Wieżę zbudowano w 1445 r. jako ratusz wieżowy. Później przyłączono do niej drewniany budynek, który spłonął w czasie pożaru w 1751 r. W XVIII w. zamontowano zegar, herb miasta i dzwon ozdobiony napisem upamiętniającym pożar miejscowości.

Wieża potocznie zwana jest basztą, choć nigdy nie pełniła funkcji obronnych. Murowana budowla miała chronić przed zniszczeniem jedynie dokumenty miejskie. Obok roli ratusza, wieża pełniła też funkcję reprezentacyjną i świadczyła o bogactwie mieszkańców Żnina.Przez kolejne wieki zmieniało się przeznaczenie budowli (było tu m.in. więzienie, archiwum miejskie, straż pożarna). Obecnie mieści się tam oddział Muzeum Ziemi Pałuckiej, placówki miejskiej, kontynuującej tradycje założonego w 1962 r. Muzeum Regionalnego PTTK. Baszta jest obecnie jednym z najchętniej fotografowanych obiektów i jedną z największych atrakcji Żnina.

Muzeum Ziemi Pałuckiej ma swój oddział również w siedzibie magistratu z 1906 r., usytuowanego w narożniku Placu Wolności. Budynek o cechach neorenesansowych i neogotyckich był siedzibą władz miejskich. W Magistracie mieszczą się także Galeria im. Tadeusza Małachowskiego – współczesnego żnińskiego malarza, oraz Muzeum Sportów Motorowodnych, gdzie eksponatami są silniki (najstarsze powstały w dwudziestoleciu międzywojennym), śruby napędowe, stroje zawodników, medale, fotografie i trofea.

Gotycki kościół farny zbudowany na początku XV w. Do jego budowy użyto kamiennych ciosów z romańskiego kościoła z XIII w., który wcześniej stał w tym miejscu. Jeden z nich, wbudowany w północną ścianę kościoła, zdobiony jest wyrytym w kamieniu wizerunkiem jeźdźca. Trójnawowa świątynia posiada prostokątnie zamknięte prezbiterium, co w czasach jego budowy, było rozwiązaniem typowym bardziej dla Śląska, czy Państwa Zakonnego, niż Wielkopolski. Liczne pożary świątyni wymuszały kolejne przebudowy, z których największa miała miejsce w latach 1792-1795. Dziś wnętrze kościoła kryje głównie barokowe i klasycystyczne zdobienia. Wewnątrz kościoła warto zwrócić uwagę na późno-klasycystyczne organy pochodzące z XIX w., późnogotycka Pieta oraz Grupa Ukrzyżowania umieszczona na łuku tęczowym z XVI w.

Ewangelicka budowla sakralna zbudowana w 1909 r. w stylu neogotyckim w miejscu dawnego zespołu klasztornego dominikanów. W jej wyposażeniu zachowały się skromne resztki gotycko-barokowego wystroju kościoła dominikańskiego. Wewnątrz warte uwagi są barokowy krzyż ołtarzowy, stacje Męki Pańskiej wykonane przez lokalnego artystę plastyka Edmunda Kapłońskiego, a także XVII-wieczny barokowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Królowej Polskiej. Jako że długo wisiał w krużganku klasztornym dominikanów, nazywany jest również obrazem Matki Boskiej Gankowej.

Sufragania, typowy XVIII-wieczny dworek w stylu klasycystycznym, została zbudowana w 1795 r. z polecenia arcybiskupa Stefana Łubieńskiego. Jest budowlą wzniesioną na sklepionych piwnicach, z mieszkalnym poddaszem i zalicza się do ważnych atrakcji Żnina. Budynek kryty jest dachem naczółkowym: dwuspadowym z niewielkimi, trójkątnymi połaciami (zwanymi naczółkami) w narożnikach. Od frontu ozdobiony jest czterokolumnowym wysuniętym portykiem, na którym umieszczono herb fundatora. Sufragania początkowo służyła jako rezydencja biskupów sufraganów gnieźnieńskich, a później jako budynek mieszkalny dla księży wikariuszy tutejszej parafii. W 1984 r. obiekt został poddany renowacji. Obecnie jest on siedzibą Muzeum Sztuki Sakralnej z kolekcją szat i przedmiotów liturgicznych, malowideł i rzeźb o tematyce sakralnej oraz zbiorem medali i monet.

Ze Żnina pochodzą między innymi tak znane osoby jak uczeni Jan i Jędrzej Śniadeccy, Krzysztof Śniadecki – motorowodniak, Karol Linetty – piłkarz, reprezentant Polski, czy Piotr Najsztub – dziennikarz i publicysta.

To najstarszy zabytek w Żninie, pochodzący z XIV w. Powstał w stylu gotyckim, ale w XVI w. został przebudowany. We wnętrzu znajdziemy wyposażenie z różnych epok – w przeważającej części barokowe i rokokowe. W ołtarzu głównym znajduje się rzeźba św. Piotra i Pawła, a także obraz św. Marcina, powstałe w drugiej połowie XIX stulecia, podobnie jak dwa konfesjonały, ambona i chrzcielnica. Kościół usytuowany jest na obrzeżach Żnina, na terenie dzielnicy Góra. Wolnostojący, zlokalizowany na wzniesieniu, otoczony jest lipowym starodrzewiem i zalicza się do najciekawszych atrakcji Żnina.

Spacerując po starym mieście, poza opisanymi gotyckimi kościołami, wieżą ratuszową i Sufragarnią, warto zwrócić uwagę na zachowane do dziś urbanistyczne założenia, kamienne tabliczki z dawnymi nazwami ulic (Sukiennicza, Szewska, Wielka, Zduńska, Farna, Mnisia, Ciasna, Dworska czy Wodna) oraz tablice ustawione wzdłuż ścieżki dydaktycznej, przypominające o nieistniejących już dziś bramach miejskich: Toruńskiej (obecnie skrzyżowanie ulic 700-lecia, Parkowej i Lewandowskiego), Poznańskiej (przy dzisiejszej ulicy Kościuszki) oraz Wodnej (obecnie skrzyżowanie ulicy Sienkiewicza i Licealnej).

Żnin, a dokładnie kamienica nr 8 nieopodal Rynku, to miejsce narodzin Śniadeckich, wybitych uczonych zasłużonych dla nauki polskiej. Jędrzej Śniadecki (1768-1838) był chemikiem (twórcą polskiej terminologii chemicznej), biologiem i lekarzem, profesorem i rektorem Uniwersytetu Wileńskiego. Jan Śniadecki (1756-1830) natomiast był wybitnym matematykiem (autorem pierwszego polskiego podręcznika do algebry), astronomem, filozofem i geografem. W 1784 r. wraz z Janem Jaśkiewiczem skonstruował pierwszy w Polsce balon.Bracia zostali pośmiertnie patronami najważniejszego deptaka miasta, reprezentacyjnej ulicy Śniadeckich, przy której mieszczą się zabytkowe kamienice z XIX i XX w; oraz najstarszego żnińskiego Liceum Ogólnokształcącego powstałego w 1923 r. Podczas oficjalnych uroczystości 85-lecia powstania szkoły w 2008 r. na dziedzińcu liceum ustawiono obelisk z popiersiem patronów wykonany przez artystę brązownika Zbigniewa Dolskiego.

Każdy z braci doczekał się też indywidualnej rzeźby. Pomnik-popiersie Jana Śniadeckiego zaprojektowany przez profesora Józefa Kopczyńskiego w 1963 r. – znajduje się na skwerze przy kościele farnym św. Floriana. Pomnik-popiersie Jędrzeja Śniadeckiego, autorstwa Alfonsa Karnego, postawiono w 1960 r. na skwerze przy ulicy Sądowej.

Żnin, położony na przesmyku między dwoma sporymi akwenami połączonymi rzeką Gąsawką, przyciąga też walorami przyrodniczymi i pięknymi krajobrazami. Doskonałe warunki wietrzne panujące na Dużym Jeziorze Żnińskim (432ha) powodują, że z roku na rok rośnie ranga Żnina jako ośrodka żeglarstwa, windsurfingu oraz sportu bojerowego. Ale uprawiania sportów wodnych i wypoczynku równie dogodne warunki ma Małe Jezioro Żnińskie (135 ha). Nad jego brzegiem urządzono park, przystań żeglarską i kemping. Od 30 lat co roku w lipcu jezioro jest areną Motorowodnych Mistrzostw Polski, Europy i Świata, a Żnin jest uznawany za polską stolicę sportów motorowodnych. Urodzony w Żninie motorowodniak Krzysztof Śniadecki w latach 2005-2006 zdobył wicemistrzostwo świata w klasie T-550 – wyścigach łodzią jednokadłubowa z silnikiem o pojemność od 406 cm3 do 550 cm3. Ma również 2 brązowe medale Mistrzostw Europy. W centrum znajduje się również jedyna na świecie Aleja Sław Sportu Motorowodnego, zaliczająca się również do głównych atrakcji Żnina.

Tereny rekreacyjne znajdują się nad jeziorem Małym Żnińskim, które niegdyś nosiło nazwę Czaple. Jest tutaj kąpielisko, molo i przystanie żeglarskie. Brzeg jeziora otoczony jest parkiem, zapewniającym doskonałe miejsce do spacerów.

Na północy miasta położone jest natomiast jezioro Duże Żnińskie, największy akwen Pałuk, prze który przepływa Gąsawka. Legenda mówi, że syn założyciela Żnina był pod całkowitym wpływem żony Niemki i wolał spędzać czas na hulankach, zamiast troszczyć się o poddanych. Kiedy władca rozkazał stracić jednego z mieszczan, jego córka zaczęła płakać tak rzewnymi łzami, że podniosły się wody Gąsawki, a za chwilę i jeziora. Wkrótce żywioł pochłonął władcę i jego dwór. Podobno do dzisiaj we wschodniej części jeziora sieci rybackie plączą się o zatopioną zamkową wieżę. A w ciche letnie wieczory można usłyszeć z dna głos dzwonów.

W Żninie znajduje się początkowa stacja zabytkowej Żnińskiej Kolei Wąskotorowej, popularnej ‘ciuchci’. Kolejka powstała w 1894 r., aby łączyć Żnin z Wenecją, Biskupinem i Gąsawą. Żnińskie tereny nie były łatwe pod względem prac inżynierskich, ze względu na dużą liczbę jezior, wzgórz i terenów podmokłych. Takie ukształtowanie terenu uniemożliwiało budowę tradycyjnej kolei, dlatego kolejka wąskotorowa (600-milimetrowy rozstaw szyn) była najlepszym – i sprawdzonym już w Niemczech – rozwiązaniem. Kolej została wybudowana przez przebywające na tych terenach niemieckie wojska kolejowe z Berlina, w ramach ich ćwiczeń polowych. Powstała funkcjonująca na pełną skalę kolejka wąskotorowa, stanowiąca podstawowy środek transportu zarówno towarowego, jak i pasażerskiego. W czasach świetności Żnińska Kolej Powiatowa z prędkością 20-25 km/h pokonywała łącznie 80 km, miała na stanie 10 parowozów i, zatrudniając kilkadziesiąt osób, była jednym z największych pracodawców w regionie Pałuki.

Obecnie jest jedną z największych atrakcji Żnina i najpopularniejszym środkiem transportu zbiorowego na 12-kilometrowej trasie między okolicznymi miejscowościami turystycznymi (ponad 100 tysięcy osób przewożonych rocznie) i chlubą całego województwa kujawsko-pomorskiego.

Żnińskie tradycje drukarskie

Polskie wydawnictwo w Żninie ma niemieckie początki. Od 6 kwietnia 1888 roku niemiecki drukarz Gustaw Wenzel rozpoczął wydawanie gazety Zniner Zeitung. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ukazało się jeszcze kilka jej numerów, po czym drukarnię przejął Leon Krzycki. Od tej pory w żnińskiej drukarni wydawane były tylko gazety i czasopisma w języku polskim. Największym sukcesem było powstanie w 1934 roku (już pod kierownictwem Alfreda Krzyckiego) dwutygodnika Moja Przyjaciółka. W okresie międzywojennym miał on największy w Polsce nakład wśród tego rodzaju periodyków. Po wkroczeniu armii niemieckiej do Polski w 1939 roku Alfred Krzycki został aresztowany, ale później wypuszczony na wolność dzięki pokaźnej łapówce. Wojnę spędził w Warszawie, a po powrocie do Żnina w 1945 roku reaktywował wydawnictwo. Jednak w 1950 roku zostało ono sprywatyzowane. Krzycki stracił dorobek życia, a drukarnia stopniowo podupadała i w 2005 roku została całkowicie zlikwidowana.