Kreml moskiewski – symbol rosyjskiej władzy i państwowości, nigdy nie zdobyty przez obce wojska (nie licząc dwóch krótkich epizodów Polaków i Francuzów). A jednocześnie wielki zabytek architektury, wpisany w 1990 roku na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Kremlowskie świątynie

Roztacza się na wzgórzu o wysokości 40 metrów na brzegu rzeki Moskwa. Jego mury mają ponad 2,5 kilometra długości i w niektórych miejscach do dwudziestu metrów wysokości. Historyczne serce Moskwy położone jest na 26 hektarach. Po wejściu na jego teren urzekają katedry, klasztory, pałace, cerkwie, a niezwykłe wrażenie robi również 20 wież rozmieszczonych na murach. Większość budowli stoi tam od wieków – oparły się próbom wysadzenia przez wojska napoleońskie. Część budynków – głównie sakralnych – zostało jednak zniszczonych przez sowiecką władzę za czasów Józefa Stalina.

Między innymi podczas przebudowy głównego pałacu w latach 1932/33 rozebrano Sobór Zbawiciela w Borze, najstarszy budynek Kremla, wybudowany w 1330 roku. W tamtych czasach wzgórze nad Moskwą porastał gęsty bór.

Główny pałac

9 października 1610 roku w czasie wojny polsko-rosyjskiej na Kreml wkroczyły wojska polskie i utrzymały się na nim ponad dwa lata. 7 listopada 1612 roku w wyniku oblężenia Polacy zostali zmuszeni do kapitulacji, a wydarzenie to (świętowane 4 listopada ze względu na istniejące w carskiej Rosji święto cerkiewne Matki Boskiej Kazańskiej) jest obchodzone jako święto narodowe pod nazwą Dzień Jedności Narodowej.

Dużo krócej, bo zaledwie ponad miesiąc, na Kremlu rządził Napoleon, choć miasto nie miało wtedy tak dużego znaczenia. Stolica Rosji znajdowała się bowiem w Petersburgu. Francuski cesarz wkraczał na Kreml przez bramę Borowicką, jego armia plądrowała i paliła miasto, ale mury serca Moskwy pozostały nietknięte, mimo podejmowanych prób wysadzenia.

Mury Kremla

Wchodzimy na moskiewski Kreml przez Basztę Troicką po zakupie biletów i kontroli bezpieczeństwa. Dzisiaj za wejściówkę musi zapłacić każdy, ale dawniej różnie z tym bywało. Olgierd Budrewicz w książce “Metropolie” pisze tak: “Były drzewiej czasy, że wszyscy przekraczający progi bram kremlowskich brodacze musieli za swe obfite owłosienie płacić wysoki podatek, co następnie dokumentowano zawieszeniem na każdym brodaczu metalowej tabliczki z inskrypcją: Podatek od brody uregulowany”. Teraz zarost nie ma znaczenia, ale na przykład obcokrajowcy kupują droższe bilety niż obywatele Federacji Rosyjskiej.

Baszta Troicka

Co zobaczyć i co zwiedzić w murach Kremla? Żeby dokładnie poznać wszystkie zabytki i dowiedzieć się, co mówią wieki, można tam spędzić pewnie i ze dwa dni. My proponujemy zwiedzenie niektórych subiektywnie wybranych obiektów.

Na podwórzu Kremla uwagę zwracają dwa dzieła sztuki ludwisarskiej: armata Car puszka i dzwon Car kołokoł. Przy czym słowo sztuka nie jest tu nadużyciem, bo obydwa eksponaty zwracają uwagę swoimi rozmiarami, a poza tym w czasach, kiedy powstawały, odlewanie metalu było procesem skomplikowanym i czasochłonnym.

Car puszka została odlana w 1586 roku przez Andrija Czechowa na polecenie cara Fiodora I. O mistrzu wiadomo, że pracę na carskim dworze zaczął pod koniec lat 60. XVI wieku, jeszcze za panowania Iwana Groźnego. Zajmował się tam produkcją armat, kształcąc jednocześnie cały zastępy ludwisarzy. Dzisiaj oprócz Car puszki w kremlowskich muzeach można obejrzeć jeszcze pięć innych armat, siedem znajduje się w St. Petersburgu, a dwie w szwedzkim zamku Gripsholm.

Car puszka to największa na świecie armata ładowana od przodu. Długość działa wynosi 5,34 m, masa 39,312 tony, kaliber 890 mm. Jedna kula ważyła natomiast 800 kg.

Potężna armata nigdy jednak nie wzięła udziału w walce ani nie oddano z niej żadnego wystrzału. W 1591 roku ustawiono ją w dzielnicy Kitaj-Gorod przed Placem Czerwonym dla obrony przed zbliżającymi się wojskami tatarskimi. Szybko jednak okazało się, że jej ładowanie i obsługa w warunkach bojowych zajmuje zbyt dużo czasu. Zaczęła więc pełnić funkcje czysto reprezentacyjne i tylko zmieniała swoje miejsce ustawienia. W 1812 roku, kiedy z Kremla ewakuowały się wojska napoleońskie, znajdowała się w wysadzonym Arsenale, ale przetrwała bez większych szkód. W 1980 roku, przed letnimi igrzyskami olimpijskimi w Moskwie, przeszła renowację.

Car puszka

Obok Car puszki ustawione jest inne arcydziełu sztuki ludwisarskiej dzwon Car kołokoł. Ma wysokość prawie sześciu metrów, waży ponad 200 ton, a dokładnie 201 924 kg i po prostu jest największy na świecie.

Car kołokoł został odlany w pierwszej połowie XVIII wieku przez moskiewskiego mistrza Iwana Matorina i jego syna Michała. W miejscu odlewu formy wykopano dół o głębokości 10 metrów. Prace, przebiegające z wielkimi trudnościami technicznymi, zostały zakończone 25 listopada 1735 roku. Rozpoczęło się zdobienie dzwonu, które trwało do pierwszej połowy 1737 roku. Wtedy jednak w Moskwie wybuchł gigantyczny pożar, który strawił między innymi drewniane rusztowania wokół dzwonu. Pod wpływem wysokiej temperatury i lanej wody odpadł od niego 11,5-tonowy metalowy fragment. Uszkodzony dzwon pozostał w dole odlewniczym przez blisko sto lat, skąd został wydobyty dopiero w 1836 roku i dziś jest jedną z głównych atrakcji Kremla.

Car kołokoł

Tuż za dzwonem wznosi się wysoka na 81 metrów dzwonnica cara Iwana IV, zwana potocznie “Dużym Iwanem”. Znajdują się na niej 52 artystycznie odlewane dzwony, które razem z dwoma sąsiednimi dzwonnicami obwieszczały przed wiekami Wielkanoc. Wieża dzwonnicy dzięki swojej wysokości doskonale sprawdzała się również jako punkt obserwacyjny – widać z niej było jak na dłoni okolice miasta w promieniu do 30 kilometrów.

Dzwonnica cara Iwana IV

Obok dzwonnicy znajduje się Sobór Archangielski, miejsce spoczynku kilku władców dawnej Rosji. Pierwszy budynek stanął w tym miejscu w 1333 roku, a ufundował go car Iwan Kalita w podzięce za wybawienie Moskwy od klęski głodu. Prawie dwieście lat później sobór został rozebrany, aby zrobić miejsce znacznie większej świątyni, której budowa trwała w latach 1505-1509.

Do XVII wieku pełnił szczególną rolę w historii Rosji, bowiem odbywały się tam uroczyste nabożeństwa, koronacje, śluby i pochówki carów. Łącznie znajdują się w nim 54 nagrobki władców Rosji i ich rodzin. Tradycja ta została zakończona w 1712 roku po przeniesieniu stolicy do Petersburga. Jednak w 1730 roku pochowano tutaj zmarłego w Moskwie na czarną ospę cara Piotr II Romanowa.

W okresie panowania Napoleona na Kremlu jego wojska urządziły w Soborze Archangielskim skład wina, a ołtarz służył im jako kuchnia. Po ucieczce Francuzów sobór wrócił do swojej pierwotnej funkcji.

Sobór Archangielski

Cechą charakterystyczną Kremla są jego mury z 20 wieżami, z których 18 ma swoje nazwy, a dwie są bezimienne. Najwyższa i najważniejsza nazywa się Spasska. Ma 67,30 m wysokości i często mówi się o niej, że ma dla Moskwy takie znaczenie, jak Big Ben dla Londynu.

W ciągu wieków wieża Spasska pełniła funkcję głównego wjazdu na Kreml. Jej brama zyskała w narodzie status świętej i można było przez nią przechodzić tylko bez nakrycia głowy. Zabroniony był również przejazd przez nią konno. Stąd wychodziły wojska na bitwy, tutaj spotykali się carowie z posłami.

Jej budowa zakończyła się w 1491 roku, od początku znajdował się na niej zegar, choć kilka razy w historii był zmieniany. Obecnie znane wszystkim kremlowskie kuranty zostały zamontowane w latach 1851-52. Cały zegar waży 25 ton, ma cztery tarcze o średnicy 6,12 m, a wysokość cyfr wynosi 72 cm.

W czasie rewolucji październikowej w 1917 roku zegar został uszkodzony podczas ostrzału artyleryjskiego. Włodzimierz Lenin nakazał naprawę, a jednocześnie zmienił melodię odgrywaną przez kuranty.

Wieża Spasska

Po przeciwnej stronie, przy północnym wejściu na Kreml, znajduje się wieża Nikolska. Tutaj 17 lutego 1905 roku od bomby rzuconej przez rewolucjonistkę zginął były gubernator Moskwy, Wielki Książe Sergiusz Aleksandrowicz Romanow. Trzynaście lat później nowa władza pod przywództwem Lenina przeniosła stolicę po ponad 200 latach z powrotem z Petersburga do Moskwy.

Wieża Nikolska

Część Placu Czerwonego przy murach Kremla między wieżą Nikolską a Spasską to wielki nagrobek radzieckich rewolucjonistów. Leży ich tutaj blisko 500, w tym Jakow Swierdłow, głowa państwa po rewolucji październikowej, czy też Feliks Dzierżyński, twórca pierwszych sowieckich organów bezpieczeństwa. W centralnym punkcie znajduje się Mauzoleum Lenina, do którego niezmiennie ustawiają się kilkudziesięciometrowe kolejki chętnych do zwiedzania. Zabalsamowane zwłoki wodza rewolucji leżą tam od jego śmierci w 1924 roku, choć wbrew jego woli. Lenin pragnął, by jego skremowane zwłoki spoczęły w Petersburgu, jednak ówczesne władze radzieckie zadecydowały o pochowaniu w specjalnym mauzoleum na Placu Czerwonym.

Mauzoleum Lenina

Sam Plac Czerwony o powierzchni czterysta na trzysta metrów również jest nierozerwalnie związany z Kremlem i historią Moskwy. Były czasy, że pełnił funkcję targową, był punktem zebrań dla patriarchów, którzy zjeżdżali tu na osiołkach w Niedzielę Palmową, a także miejscem procesji carów. W 1534 roku wzniesiono okrągłą platformę, skąd odczytywano carskie ukazy. Tutaj broniono się przed Tatarami szturmującymi Kreml, tutaj wybuchały rewolucje. Były nawet czasy, że na Placu Czerwonym zakopywano po szyję niewierne żony.

Pozostałości po platformie zabezpieczono murkiem

Jest na nim krew bojarów zbuntowanych przeciwko carowi Iwanowi Groźnemu, tutaj wleczono ciało Dymitra Samozwańca. 7 listopada 1917 r. od strony Placu Czerwonego na Kreml wtargnęły oddziały rewolucyjne, ostatecznie obalając dawną władzę carską.

Jednak swojej nazwy nie zawdzięcza on ani krwi, ani rewolucji – w języku staroruskim słowo „czerwony” („krasnyj”) ma takie samo znaczenie co „piękny” („krasiwyj”).

Brama prowadząca na Plac Czerwony

Być może jego nazwa wzięła się od stojącego na południowym krańcu soboru Wasyla Błogosławionego. Wybudować go nakazał car Iwan IV po zwycięstwie nad Tatarami i zdobyciu Kazania, jako świątynię i pomnik jednocześnie. Mistrzowie Barma i Postnik poświęcili budowie sześć lat i w ten sposób powstał przepiękny sobór z jedenastoma kaplicami i dziewięcioma kolorowymi wieżami. Legenda głosi, że car kazał oślepić obydwu architektów, aby nigdzie nie powstała już tak wspaniała świątynia, ale prawda historyczna jest inna, ponieważ Postnik brał udział w budowie również Kremla kazańskiego.

Sobór Wasyla Błogosławionego

Po prawej stronie soboru Wasyla Błogosławionego najstarsza historia Rosji zaczyna się już mieszać z nowoczesnością. Wzdłuż Placu Czerwonego znajduje się tutaj Państwowy Dom Towarowy (GUM), ogromny gmach składający się z trzech podłużnych pasaży, wybudowany w 1893 roku. Na koniec XIX wieku był to unikalny budynek centrum handlowego. Dzisiaj mieści się w nim ponad tysiąc sklepów i jak przed laty jest okupowany przez rzesze klientów.

Państwowy Dom Towarowy (GUM)

W 1147 roku w miejscu, w którym dzisiaj stoi Kreml, rozstawione były namioty rycerzy. Książę Jerzy I Dołgoruki wydawał właśnie przyjęcie dla rycerzy. Wzgórze z jednej strony otoczone było stromym brzegiem rzeki Moskwa, a z drugiej rzeką Neglinnają, która dzisiaj jest tylko niewielkim podziemnym strumieniem. “Tutaj powstanie warownia” zadecydował Dołgoruki i wkrótce powstała tutaj drewniana baszta. Z biegiem wieków miejsce to było rozbudowywane, aż pod koniec XV wieku otoczył je stojącymi do dzisiaj murami Iwan III.

Tak oznaczono miejsce, w którym kiedyś płynęła Rzeka Neglinnaja